ΑΕΡΙΑΓΩΓΟΣ EASTMED: ΕΝΑΣ ΝΕΟΣ NABUCCO?

Μ.Λ. ΜΥΡΙΑΝΘΗΣ*

Από τον Φεβρουάριο του 2002, στη διεθνή ενεργειακή διπλωματία κυριαρχούσε για 11 χρόνια ένα μεγαλεπήβολο project, ο τουρκοαυστριακός αεριαγωγός Nabucco. Εργο τεραστίων διαστάσεων και σημασίας, ανάλογο του σημερινού EastMed ή των Nord Stream I & II. Η υλοποίησή του θα αναβάθμιζε καθοριστικά τον ενεργειακό και γεωπολιτικό ρόλο της Τουρκίας. Η Ελλάδα δεν είχε ρόλο σε αυτό. Εντέλει το project ματαιώθηκε.

Μεταξύ Nabucco (χάρτης 1) και EastMed υπάρχουν πολλές ομοιότητες:

1. Oι δύο αεριαγωγοί σχεδιάστηκαν για να μειώσουν την ενεργειακή εξάρτηση της Ε.Ε. από ρωσικό φυσικό αέριο. To 2018 ήταν ήδη 40%. Με τη μελλοντική λειτουργία του κλάδου Nord Stream II (γερμανορωσικής επινόησης, που ολοκληρώθηκε κατά 90% και κόστισε 11 δισ. δολάρια), η ρωσική εξάρτηση θα αυξηθεί.

2. Οι δύο αγωγοί Nabucco και EastMed, με αντίστοιχες παροχές, 10-23 bcm/y (δισ. κυβικά μέτρα ετησίως) και 10-20 bcm/y, στηρίζονται πολιτικά από την Ε.Ε., τις ΗΠΑ και διεθνή πιστωτικά ιδρύματα, όπως ΕΙΒ, EBRD, IFC κ.λπ.

3. Κοινό χαρακτηριστικό είναι οι τεράστιοι προϋπολογισμοί τους. Ο Nabucco, μήκους 1.329 χλμ., ήταν της τάξεως των 8-10 δισ. ευρώ και ο EastMed, μήκους 1.250 χλμ. (μόνο υποθαλάσσιας όδευσης), είναι της τάξεως των 6 δισ. ευρώ. Η εκτίμηση των 6 δισ. ευρώ είναι εμφανώς υποεκτιμημένη. Ρεαλιστικότερες είναι κοστολογήσεις ανάλογες του Nabucco που δεν είχε επιπλέον κοστοβόρες υποθαλάσσιες ζεύξεις.

4.Οι αγωγοί καλύπτονται από πολυμερείς διακρατικές συμφωνίες. Ο Nabucco σχεδιάστηκε να τροφοδοτεί την Ε.Ε. με φυσικό αέριο από το Ιράκ, το Αζερμπαϊτζάν, το Τουρκμενιστάν και την Αίγυπτο και πιθανώς το Ιράν (ανάθεμα για τις ΗΠΑ), με χώρα-κλειδί την Τουρκία. Το 2013 εγκαταλείφθηκε ως μη ρεαλιστικό, προς όφελος του περιορισμένης εμβέλειας ΤΑΡ (Trans Adriatic Pipeline), που διέρχεται και από την Ελλάδα.

5. Και οι δύο αγωγοί αντιμετώπισαν από την αρχή πρόβλημα διασφάλισης των ελάχιστων ποσοτήτων «βεβαιωμένων» κοιτασμάτων φυσικού αερίου που απαιτούνται προς μεταφορά. Για τον EastMed, είναι της τάξεως των 280-300 bcm (~ 10 Tcf). Οι ποσότητες αυτές, με εξαίρεση το αιγυπτιακό κοίτασμα ZOHR (~30 Tcf, 850 bcm), δεν είναι σήμερα διαθέσιμες προς εξαγωγή στην κυπριακή και στην ισραηλινή ΑΟΖ, παρά τις αισιόδοξες δηλώσεις Ισραηλινού υπουργού.

Τι ενδεχομένως θα εμπόδιζε την πραγματοποίηση του EastMed;

Η απάντηση στο ρητορικό ερώτημα συνοψίζεται σε επτά αντικειμενικούς λόγους, ανεξάρτητα από τις δεδομένες και διαχρονικά εκπεφρασμένες βουλήσεις Ελλάδος και Λευκωσίας:

1. Οι υπό διαμόρφωση ευρωπαϊκές πολιτικές για την κλιματική αλλαγή προβλέπουν μείωση των ρύπων κατά 55% μέσα σε εννέα μόλις χρόνια (2030) και μηδενικό αποτύπωμα άνθρακα μέχρι το 2050.

2.Αυτό συνεπάγεται περιορισμό οικονομικής ενίσχυσης και χρηματοδότησης έργων κοινού ενδιαφέροντος (όπως οι αγωγοί) που είναι μη επιλέξιμες δαπάνες.

3. Ο EastMed όπως και ο Nabucco δεν φαίνεται να έχουν εξασφαλίσει τις απαραίτητες ποσότητες προς εξαγωγή φυσικού αερίου (~10 bcm/year), ικανές να καταστήσουν το έργο χρηματοδοτήσιμο (bankable) από τράπεζες και κοινοπραξίες ενεργειακών και κατασκευαστικών εταιρειών.

4. Λόγω της πανδημίας, η ζήτηση και οι τιμές πετρελαίου και αερίου πιέστηκαν (με πιθανή εξαίρεση το LNG), δημιουργώντας ζημίες, προβλέψεις και διαγραφές στοιχείων από τους ισολογισμούς των μεγάλων εταιρειών τους. Ο CEO της BlackRock, Larry Fink, κατά τους Financial Times κάλεσε τις εταιρείες πετρελαίου να υιοθετήσουν πρακτικές «greenwashing» και «bad bank», ώστε να απομονώσουν τα τοξικά (λόγω της πανδημίας) στοιχεία των ισολογισμών τους από τα υγιή. 

5. Τυχόν ανάκαμψη πιθανώς θα γίνει αισθητή μετά το 2023. Μέχρι τότε δεν υπάρχει διάθεση για επενδύσεις σε αεριαγωγούς και πετρελαιαγωγούς. Τέλος, διαμορφώνεται τάση διαφοροποίησης (diversification) των εταιρειών από τους υδρογονάνθρακες, προς όφελος των ΑΠΕ και, στο βάθος, της οικονομίας του υδρογόνου.

6. Οι αεριαγωγοί είναι έργα μακράς πνοής και εντάσεως κεφαλαίου. Aκόμη και αν είχε διασφαλιστεί η χρηματοδότησή τους, είναι δύσκολο αν στο διάστημα μέχρι το 2050 θα είχε μελετηθεί, κατασκευαστεί, λειτουργήσει και κυρίως αποσβεστεί το μεγάλο επενδεδυμένο κεφάλαιο που απαιτείται για ένα τεράστιο έργο.

7. Ορισμένοι αναλυτές υποστηρίζουν ότι ο EastMed είναι δυσεπίτευκτα βιώσιμος ως οικονομική επιλογή, αντιθέτως λειτουργεί σαν ένα αποτελεσματικό ενιαίο πολιτικό αφήγημα, ένα είδος «συγκολλητικής ύλης» στα τριμερή σχήματα πολιτικής συνεργασίας μεταξύ Ελλάδος – Ισραήλ – Κύπρου + ΗΠΑ ή μεταξύ Ελλάδος – Αιγύπτου – Κύπρου (Ιορδανίας). Τα σχήματα αυτά δεν θα πρέπει να ιδωθούν ως αντιτουρκικά.

Τούτων δοθέντων, στις 21 Φεβρουαρίου 2021, στην πρώτη επίσκεψή του στο Ισραήλ, ο Αιγύπτιος υπουργός Πετρελαίου Tareq El Molla συναντήθηκε με τον ομόλογό του, Yuval Steinitz, και έβαλαν τις βάσεις αξιοποίησης της μεταξύ τους ενεργειακής συνεργασίας με την εκμετάλλευση του γιγαντιαίου κοιτάσματος φυσικού αερίου Leviathan. 

Αυτό θα επιτευχθεί με τη μεταφορά του αερίου από υποθαλάσσιους αεριαγωγούς στα αιγυπτιακά τερματικά LNG, στο Idcu ή στην Damietta στο δέλτα του Νείλου, που δραστηριοποιήθηκαν έπειτα από οκτώ χρόνια αδράνειας. 

Η εξέλιξη αυτή αφαιρεί σημαντικές ποσότητες προς εξαγωγή από τον EastMed, απομακρύνοντας το κατώφλι της οικονομικής βιωσιμότητάς του. Οι Ισραηλινοί είναι κατά βάση πρακτικοί άνθρωποι. Επείγονται να αναδείξουν το αποδεδειγμένα αξιόλογο δυναμικό τους στη λεκάνη του Λεβάντε. Ενδεχομένως να εκτίμησαν πως, περιμένοντας μελλοντικά τον EastMed, ενδεχομένως καθυστερούν απτές (tangible) ευκαιρίες ανάπτυξης του παρόντος.

Για την Κύπρο, στην οποία εδώ και μερικά χρόνια έχει ανασταλεί κάθε ερευνητική δραστηριότητα λόγω του τουρκικού σφετερισμού των κυριαρχικών της δικαιωμάτων, πιθανόν διαγράφονται δύο δυνατότητες:

α. Να εντάξει το κοίτασμά της «Αφροδίτη» σαν δορυφόρο-κοίτασμα του ισραηλινού Leviathan και από κοινού να παροχετεύσει το αέριό του στα τερματικά LNG της Αιγύπτου προς κοινή εκμετάλλευση. Ενδεχομένως τότε να επανέλθουν, από την τουρκική πλευρά, θέματα μερισμού της προσόδου.

β. Να συνδέσει ίσως σε ευθετότερο χρόνο το κοίτασμα της «Αφροδίτης» και όσων μελλοντικά ανακαλυφθούν στην περιοχή, μέσα από υποθαλάσσιο αγωγό, με μονάδα πλωτής αποθήκευσης και επαναεριοποίησης (FSRU) στη θέση «Βασιλικό» της Κύπρου. 

Το LNG τερματικό στο Βασιλικό, με αποθηκευτική ικανότητα 120.000-250.000 m3, εκτιμήθηκε από το Forbes (2015) σε 6 δισ. δολάρια. Η έναρξη παραγωγής στην Κύπρο πιθανόν να συσχετιστεί με την πορεία επίλυσης του Κυπριακού, εκτός και αν επέλθει εν τω μεταξύ μερική/προσωρινή συμφωνία μεταξύ των δύο μερών.

Τι σημαίνει για την Ελλάδα ενδεχόμενη εγκατάλειψη του EastMed.

Δύο τα ενδεχόμενα. Το βασικό και το βέλτιστο σενάριο:

Το βασικό σενάριο (Base Case) αφορά τη δραστηριοποίηση στο έπακρο της ελληνόκτητης και κυπριακής εμπορικής ναυτιλίας με τα ειδικά σκάφη μεταφοράς (LNG Carriers, μεταφορικής ικανότητας ~180.000 M3) από και προς την Αίγυπτο σε ευρωπαϊκούς και ασιατικούς τερματικούς σταθμούς, μεταξύ των οποίων και ελληνικοί, όπως DESFA – Ρεβυθούσα, Καβάλα, Gastrade – Αλεξανδρούπολη κ.λπ.). Τα ελληνόκτητα LNG carriers κατέχουν την πρώτη θέση διεθνώς ως προς την αξία του στόλου, με δεύτερη την Ιαπωνία. (Πηγή: Ναυτεμπορική, 18/9/2020)

Το βέλτιστο σενάριο (Best Case) εδράζεται σε σύμπραξη με την Αίγυπτο, το Ισραήλ και τις ΗΠΑ, τόσο σε διακρατικό επίπεδο όσο και σε επίπεδο εταιρειών που δραστηριοποιούνται στην περιοχή. 

Σε μικρότερο βαθμό αφορά δομές της Ε.Ε. Η ιδέα είναι η Ελλάδα (Κρήτη) να ζεύξει ενεργειακά την Αίγυπτο και μέσω των τερματικών της το Ισραήλ, την Κύπρο, δυνητικά την Παλαιστινιακή Αρχή ώς και πιθανόν τον Λίβανο, λειτουργώντας σαν ομφάλιος ευρωπαϊκός ενεργειακός λώρος εξαγωγής του φυσικού αερίου τους πέραν των αγορών της Μέσης και Απω Ανατολής, αποφεύγοντας ήδη τρίτες, υπερκορεσμένες χώρες διέλευσης.

Στόχος είναι η συγκέντρωση ποσοτήτων αερίου προς εξαγωγή από τα κοιτάσματα φυσικού αερίου στον κώνο του Νείλου (βλέπε χάρτη 2) και της λεκάνης του Λεβάντε, αλλά και όσων πιθανών εν τω μεταξύ θα ανακαλυφθούν νοτίως της Κρήτης από τις δυνάμει ενεργές ελληνικές παραχωρήσεις (βλέπε χάρτη 4).

Ουσιαστικά πρόκειται για δραστική απομείωση (downsizing) του σκοπού, του μεγέθους και του κόστους του αρχικού EastMed με τη δημιουργία ενός νέου, σχετικά μικρομεσαίου μεγέθους (μήκους ~380 χλμ.) υποθαλάσσιου αεριαγωγού, που θα συνδέει το Sidi Baranni, στη μεσογειακή ακτή της Αιγύπτου, 95 χλμ. από τα αιγυπτολιβυκά σύνορα και 430 χλμ. δυτικά της Αλεξάνδρειας (βλέπε χάρτη 3). 

Ο αεριαγωγός, διατρέχοντας το Λιβυκό και στη συνέχεια το Κρητικό πέλαγος σε μήκος 40% μικρότερο από τα 675 χλμ. του αρχικού EastMed αγωγού (Κύπρος – Δυτική Κρήτη), θα διασχίζει τα ελληνικά τεμάχια παραχωρήσεων (blocks) με αριθμούς 15 και 20 με βάση τον νόμο 4001/2011, πάνω στην υφαλοκρηπίδα της Κρήτης (βλέπε χάρτη 4). 

Αφού διέλθει από το Κουφονήσι Λασιθίου, θα καταλήγει στην ανατολική Κρήτη, στη θέση Αθερινόλακκος, όπου οι εγκαταστάσεις της ΔΕΗ. Για συμβολικούς λόγους, ίσως και προσωπικού αβδηριτισμού, θα ονόμαζα τον αεριαγωγό «Κλεοπάτρα» ή «Πτολεμαίος».

Στην Κρήτη ούτως ή άλλως θα μπ ορούσε να δημιουργηθεί ένας μεγάλος τερματικός σταθμός LNG, που θα κάλυπτε κατ’ αρχήν τις ενεργειακές ανάγκες του νησιού, σε συνδυασμό με τη μεγάλη ηλεκτρική διασύνδεση με το εθνικό δίκτυο που θα ολοκληρωθεί το 2023. 

Στην πρώτη φάση δεν χρειάζονται οι μεγάλες επεκτάσεις – συνδέσεις με την ηπειρωτική Ελλάδα και από εκεί με την Ιταλία, η οποία, παρά την τυπική διπλωματική στήριξή της στον EastMed, κράτησε επαμφοτερίζουσα στάση. Απουσίασε ηχηρά από την τριμερή πανηγυρική διακρατική συμφωνία του EastMed που υπεγράφη στις 2 Ιανουαρίου 2021 στην Αθήνα. 

Η στάση της Ιταλίας είναι απολύτως συμβατή με τη φιλοτουρκική θέση της στην Ε.Ε., όπως και άλλων δύο κρατών-μελών της Ε.Ε. του Νότου (πλην Γαλλίας): Ισπανίας και Μάλτας.

Το σημαντικότερο είναι ότι ο αεριαγωγός θα οδεύει μέσα στα οριοθετημένα επισήμως όρια της μερικής οριοθέτησης ΑΟΖ Ελλάδος και Αιγύπτου, όντας σύμφωνος με την UNCLOS 1982 και τις συναφείς διατάξεις του διεθνούς δικαίου. Κανένα ανύπαρκτης διεθνούς νομιμότητας ψευδο-τουρκολιβυκό μνημόνιο δεν μεταβάλλει αυτή την πραγματικότητα.

Προϋποθέσεις δημιουργίας διασυνδετηρίου αεριαγωγού Ελλάδος – Αιγύπτου (IGE: Interconnector Greece Egypt).

Πρώτη και κύρια προϋπόθεση είναι η απόδειξη της οικονομικής βιωσιμότητάς του. Αν αυτό επιτευχθεί, τότε, όπως είπε και ο Δημοσθένης, «δεῖ δὲ χρημάτων, καὶ ἄνευ τούτων οὐδὲν ἔστι γενέσθαι τῶν δεόντων».

Ισχύουν στο ακέραιο οι λόγοι που αναλύθηκαν παραπάνω για τον EastMed. Η διαφορά έγκειται στην τάξεως μεγέθους μικρότερη κλίμακα του έργου, που το καθιστά περισσότερο ρεαλιστικό. Βεβαίως, δεν πρέπει να υπάρχουν αυταπάτες για τη συνδρομή της Ε.Ε. στη χρηματοδότηση. 

Η Γερμανία, έχοντας εξασφαλίσει για τον εαυτό της απεριόριστη ενεργειακή τροφοδοσία από τη Ρωσία μέσω Nord Stream I & II, έκλεισε πίσω της τις πύλες σε μελλοντικές διασυνδέσεις άλλων κρατών-μελών, εν ονόματι της κλιματικής αλλαγής.

Σε πρόσφατη συνάντηση στη Βιέννη (European Gas Conference), ο Γερμανός αναπληρωτής γενικός διευθυντής της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Klaus-Dieter Borchardt υπήρξε περισσότερο από σαφής. Δήλωσε πως «οι ευρωπαϊκές ενεργειακές πολιτικές δεν θα καθοδηγούνται στο εξής από τις επιταγές της αγοράς (market driven), αλλά από πολιτικές που θα υπερκεράσουν εμπόδια επίτευξης του στόχου μηδενικών ρύπων το 2050. Μακροπρόθεσμες συμβάσεις προμήθειας αερίου δημιουργούν δεσμεύσεις που αντιστρατεύονται τους παραπάνω στόχους».

Αν η Ελλάδα το εννοεί πραγματικά, θα πρέπει να αποκτήσει την «ιδιοκτησία» (ownership) του έργου, με διάθεση σημαντικού διπλωματικού κεφαλαίου και με κινητοποίηση του ελληνικού και εβραϊκού λόμπι στις ΗΠΑ, μοχλεύοντας τη διεθνή επιρροή τους στις εταιρείες ερευνών στην Ανατολική Μεσόγειο και στα διεθνή χρηματοπιστωτικά ιδρύματα. 

Τέλος, ενεργοποιώντας τα ανακλαστικά των ΗΠΑ στο πλαίσιο της 3+1 συνεννόησης (Ισραήλ – Ελλάς – Κύπρος + ΗΠΑ) με το επιχείρημα ότι η Αίγυπτος, η μεγαλύτερη αραβική χώρα, θα μπορούσε μαζί με το Ισραήλ και την Κύπρο να έρθουν πολιτικά – οικονομικά και ενεργειακά πλησιέστερα προς την Ελλάδα, την Ευρώπη και τη Δύση, προς όφελος της περιφερειακής ασφάλειας και σταθερότητας. 

Η ελληνική διπλωματία παράλληλα θα κινητοποιούσε τον Robert Menendez της Επιτροπής Διεθνών Σχέσεων της Γερουσίας, ώστε να τροποποιηθεί το σχετικό με τον EastMed ψήφισμα S.1102 – Eastern Mediterranean Security and Energy Partnership Act of 2019 του Κογκρέσου των ΗΠΑ και να περιλάβει τα νέα, επικαιροποιημένα δεδομένα. 

Τέλος, σε πρακτικούς όρους, επιβάλλεται να συσταθεί πολυεθνική εταιρεία ειδικού σκοπού με έδρα το Κάιρο, έδρα του EastMed Gas Forum (EMGF ή EGF), για την προώθηση και εκμετάλλευση του έργου. Στο μετοχικό κεφάλαιο να επιδιωχθεί να μετάσχουν η Σαουδική Αραβία, τα ΗΑΕ, η Αίγυπτος, η Κύπρος, η Ελλάδα, το Ισραήλ, η Γαλλία και βεβαίως οι ΗΠΑ.

Με την αυτονόητη προϋπόθεση οικονομικής βιωσιμότητας του έργου, λογικά δεν θα είναι ανυπέρβλητη η εκτός Ε.Ε. χρηματοδότηση ενός μικρομεσαίου υποθαλάσσιου αγωγού που στηρίζεται από τις ΗΠΑ και ευρύτερα. 

Επιπλέον, με την αποχώρηση της καγκελαρίου Αγκελα Μέρκελ το φθινόπωρο του 2021 και την πιθανή αναβάθμιση του ρόλου της Γαλλίας, δεν θα ήταν απίθανη η επιδίωξη μιας «ειδικής, εφάπαξ» (derogation) αντιμετώπισης πιθανής ευρωπαϊκής χρηματοδότησης. 

Η Ε.Ε., διαθέτοντας στρατιές νομικών και υψηλόβαθμων γραφειοκρατών, έχει εδώ και χρόνια αναγάγει σε επιστήμη τη μετατροπή του «κρέατος σε ψάρι», κατά τη γνωστή μοναστηριακή πρακτική των νηστειών, ενόψει ιδιαιτέρως της επερχόμενης Μεγάλης Τεσσαρακοστής.

* Ο κ. Μ. Λ. Μυριάνθης, Ph.D., υπήρξε ανώτατο στέλεχος εταιρειών πετρελαίου. Από το 2003 είναι ειδικός σύμβουλος του ΕΛΙΑΜΕΠ.

Αναδημοσίευση από kathimerini.gr